«Κληρονόμησα το χαμάμ από τον πατέρα μου και το λειτουργώ εγώ σήμερα, με τον παλιό τρόπο, έτσι όπως έμαθα. Προσωπικά, μεγάλωσα μπαίνοντας πολύ συχνά στο λουτρό. Και τα παιδιά μου από μικρά τα μύησα σ' αυτήν την ιεροτελεστία. Είμαι πια πάνω από 65 ετών και δε με πονάει τίποτα». Η Γεωργία Τσερεμέγκλη είναι ιδιοκτήτρια ενός από τα δύο πανελλαδικά τουρκικών χαμάμ, που λειτουργεί ακόμη και σήμερα, στην Πάτρα, στο κέντρο της πόλης, στην οδό Μπουκαούρη (το άλλο βρίσκεται στη Ρόδο).
Το χαμάμ χρονολογείται από το 1400, το έχτισαν Βενετοί και οι οθωμανοί το διατήρησαν. Πριν από λίγα χρόνια, η κ. Γεωργία το ανακαίνισε, πλην όμως διατήρησε το βασικό και κυρίαρχο στοιχείο του πραγματικού τουρκικού χαμάμ, αυτό που το διαφοροποιεί από τα σύγχρονα σπα: το φούρνο από πυρηνόξυλο. «Το φούρνο δεν τον πείραξα. Είναι το σήμα κατατεθέν του χαμάμ, που μέσα από γαλαρίες ''μεταφέρει'' θερμότητα στα δωμάτια: πιο ισχυρή στο δωμάτιο με τα χαμάμ, λιγότερο στον προθάλαμο όπου βγαίνει κάποιος για να χαλαρώσει, ακόμη λιγότερη στο χώρο των ντους. Δεν υπάρχουν θερμές πηγές, υπάρχει ο φούρνος από πυρηνόξυλο, ξύλο που προέρχεται από επεξεργασία ελιάς», λέει στον «ΑτΚ» η κ. Γεωργία.
«Το πονάω αυτό το μέρος. Μπορεί να μην είναι υπερσύγχρονο, είναι όμως το παλαιότερο που λειτουργεί στην Ελλάδα, εξ όσων γνωρίζω, και πάλεψα με νύχια και με δόντια για να το διατηρήσω. Επιδότηση δεν πήρα ποτέ από το κράτος, μόνο ένα δάνειο, τότε με το σεισμό που ταρακούνησε και την Πάτρα. Αλλά αυτό ήταν δάνειο, το πλήρωσα», προσθέτει.
Είναι συμφέρουσα για έναν επιχειρηματία η λειτουργία του χαμάμ; «Θα έλεγα όχι, με τον τρόπο που το λειτουργώ εγώ. Νομίζω ότι αν αργότερα το πουλήσω, ο νέος ιδιοκτήτης που θα το εκσυγχρονίσει, θα έχει κέρδος. Ο κόσμος κάνει στροφή στην παράδοση και την ποιότητα και αυτό το μέρος τα συνδυάζει και τα δύο. Ηδη, άρχισαν να μας προτιμούν και νέα παιδιά, ενώ παλιότερα έρχονταν μόνο άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, παλιές οικογένειες της Πάτρας και της γύρω περιοχής, που ξέρουν και εκτιμούν τη θεραπευτική ιδιότητα του χαμάμ. Βλέπεις, στο χαμάμ, σε αντίθεση με τα σπα που βασίζονται σε τεχνητά μέσα, ο ιδρώτας βγαίνει από μέσα σου και αυτό σε ξεκουράζει, δρα θεραπευτικά, αποτοξινώνεσαι», λέει η ιδιοκτήτρια του χαμάμ, η οποία ξέρει όμως να τηρεί πιστά τις παραδόσεις: «Εννοείται ότι το χαμάμ δέχεται και άνδρες και γυναίκες, αλλά ποτέ μαζί. Αλλες ημέρες λειτουργεί για άντρες και άλλες ημέρες, ξεχωριστές, για γυναίκες. Ξεκάθαρα πράγματα».


 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Χαρακτηρίστηκαν «καφενεία της Ανατολής» και ήταν από τα πρώτα έργα που έφτιαχναν οι Οθωμανοί μόλις κατακτούσαν μια πόλη, καθώς θεωρούσαν ότι η λούση εξαλείφει τα αμαρτήματα της ψυχής.
«Στο καφενείο της Ανατολής», όπως χαρακτήρισε τα χαμάμ ο φίλος του Λόρδου Βύρωνα Hobblouse, «η ατμόσφαιρα του λουτρού εδημιούργει ένα σύνολο αφάνταστου μυστηρίου. Ενόμιζες», γράφει ο ιστοριοδίφης Δημήτρης Καμπούρογλου, «ότι ήρχιζε να εξυφαίνεται κάποιο παραμύθι, μέσα εις το οποίο εζούσες ο ίδιος, ως ακροατής, ως παραμυθάς και συγχρόνως ως πρόσωπον δρων εις την πλοκήν του παραμυθιού αυτού».
Στις πόλεις των Βαλκανίων οι Οθωμανοί άφησαν το αποτύπωμα της δικής τους κουλτούρας και μετέφεραν αρκετά από τα πολιτιστικά γνωρίσματά τους από την Ανατολία. Αφομοίωσαν ωστόσο και πολλά από αυτά που βρήκαν στις κατακτημένες περιοχές, αναπτύσσοντας εν συνεχεία έναν πολυπολιτισμικό χαρακτήρα.
Τα χαμάμ ανήκαν στα πρώτα έργα που οι Οθωμανοί κατασκεύαζαν μόλις κατακτούσαν μία πόλη, όπως το Μπέη (λουτρά Παράδεισος) Θεσσαλονίκης, που κτίστηκε από τον Μουράτ Β το 1444.
Σήμερα, τα εναπομείναντα χαμάμ είναι 76 κτίρια όπως προκύπτει από έρευνα της αρχιτέκτονος Ελένης Κανετάκη «Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο». Τα κτίρια αυτά έχουν εντοπιστεί σε όλη την ελληνική επικράτεια. Η ακριβής χρονολόγησή τους είναι προβληματική, αφού δεν σώζονται κτητορικές επιγραφές και σε πολλές περιπτώσεις η ερειπιώδης κατάσταση δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο την έρευνα. Τα πιο πρώιμα παραδείγματα είναι του Γαζί Εβρενός (Γιαννιτσά, 1385/95) και του Ορούτς Πασά (Διδυμότειχο, 1398/99).
Αποτελούσαν κτίρια τυπικά του ισλαμικού κόσμου, καθώς το Κοράνι επέβαλε τη λούση, θεωρώντας ότι εξαλείφει τα αμαρτήματα της ψυχής. Επίσης, οι συνθήκες ύδρευσης, καθώς και οι οικονομικές συνισταμένες της εποχής, δεν άφηναν πολλά περιθώρια για ιδιωτικά λουτρά. Τα λουτρικά κτίσματα ήταν είτε μονά, λειτουργώντας διαδοχικά για τα δύο φύλα, είτε διέθεταν δύο τμήματα, όπου το ανδρικό υπερτερούσε σε μέγεθος και διακόσμηση.
Τα δημόσια λουτρά λειτουργούσαν σαν σημεία αναφοράς για τις σημαντικότερες τελετουργίες που είχαν σχέση με τη ζωή των ανθρώπων, τον εορτασμό επετείων και σημαντικών γεγονότων.

ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Εμφανίστηκαν αρχικά στη Συρία

Τα πρώτα χαμάμ εμφανίστηκαν στη Συρία. Χρησιμοποιήθηκαν αρχικά από τους Μουσουλμάνους γιατί έτσι καθαριζόταν καλά, όπως πίστευαν, ο ακάθαρτος πιστός.
Στη συνέχεια, και αφού οι Τούρκοι έφθασαν στη Μέση Ανατολή πήραν μαζί τους τη συγκεκριμένη παράδοση και την εξάπλωσαν σε ολόκληρη την τουρκική αυτοκρατορία. Πριν, όμως, καθιερωθεί η Τουρκία ως η ξεχωριστή χώρα που τα εξάπλωσε, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί και οι νομαδικοί λαοί της ευρύτερης περιοχής της Ευρώπης και της Δυτικής Ασίας είχαν πολλές παραλλαγές και τελετουργίες λουσίματος.
Αυτές όλες οι παραδόσεις των λαών συνδυάστηκαν, δημιουργώντας μια διαφορετική παραλλαγή των αρχαίων συνηθειών λουσίματος και καθιερώθηκαν αλλά και συμπτύχθηκαν μέσα στη φιλοσοφία και τη λειτουργία του τουρκικού λουτρού. Το ζεστό διαμέρισμα αποτελεί τον «πυρήνα» κάθε κτιρίου.

Σε 5 βασικές κατηγορίες ανάλογα με τη διάταξη χωρίζονται τα λουτρά

Τα οθωμανικά λουτρά που κτίστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας συγκροτούν μία ξεχωριστή και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα κτιριολογική ενότητα. Ποικίλλουν σε μέγεθος, ποιότητα κατασκευής και διακοσμητικό πλούτο, αναδεικνύοντας τις περισσότερες φορές μια υψηλή αισθητική έκφραση εσωτερικών χώρων. «Η διάταξη των χώρων στα λουτρά (αποδυτήριο, χλιαρό και ζεστό τμήμα), που υπαγορεύεται από την πατροπαράδοτη διαδικασία, είχε σαν αποτέλεσμα να μη σημειώνεται σημαντική τυπολογική εξέλιξη στα κτίρια αυτά.
Η συγκριτική εξέταση των λουτρών του ελλαδικού χώρου μάς οδηγεί στη σύνταξη πέντε χαρακτηριστικών τυπολογικών ομάδων μέσω συσχετισμών και αντιπαραθέσεων, όπου κριτήριο απετέλεσε κυρίως η βασική διάταξη του ζεστού διαμερίσματος, που συνιστά και τον κύριο λειτουργικό πυρήνα κάθε κτιρίου», λέει στο «Εθνος» η κ. Κανετάκη.

Τύπος Α. Σταυρόσχημη διάταξη με τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα και με κεντρικό θολοσκεπή χώρο, γύρω από τον οποίο υπάρχουν τέσσερις εσοχές. [«Μπέη Χαμάμ», Θεσσαλονίκη (ανδρικό τμήμα), το λουτρό πλατείας Γλυκήδων στο Κάστρο Ιωαννίνων, το Χουσεϊν Πασά Ναυπάκτου].
Τύπος Β. Χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη του ζεστού τμήματος σε σχήμα ανεστραμμένου Ταύ με δύο γωνιακά διαμερίσματα και τρεις εσοχές. (Το Σεϊχη Ιλαχή Γιαννιτσών, των οδών Ζαμπελίου και Δούκα στα Χανιά και το λουτρό Κάστρου Μυτιλήνης).
Τύπος Γ. Το ζεστό τμήμα αποτελείται από ορθογώνιο προθάλαμο, με δύο ιδιαίτερα δωμάτια. [«Παζάρ» («Λουλουδάδικα»), «Μπέη» («Παράδεισος», γυναικείο τμήμα) και «Πασά» («Φοίνιξ») Θεσσαλονίκης, Πάτρας, Σερρών, το Τζαρσί (Αγοράς) Μυτιλήνης, το Νέο Λουτρό Κάστρου Χίου].
Τύπος Δ. Οπου το ζεστό τμήμα έχει τετράγωνη κάτοψη και επικοινωνεί με μικρά ιδιαίτερα δωμάτια που διατάσσονται κατά την έννοια της περιμέτρου, σε μία, δύο ή τρεις πλευρές (Oruc Pasa Διδυμοτείχου, το διπλό λουτρό Αλατά Βέροιας, Κιλκίς, Τυρνάβου, Μονεμβασιάς, τα δύο λουτρά Κάστρου Μεθώνης, της οδού Καραβαγγέλη στη Μυτιλήνη, της οδού Ραδαμάνθυος, Ρέθυμνο, κ.ά.).
Τύπος Ε. Με ζεστό χώρο, που εμφανίζει περίκεντρη ανάπτυξη σε κόγχες ή ιδιαίτερα διαμερίσματα, χαρακτηριστικό που παραπέμπει στους οκταγωνικούς χώρους των λουτρών της Προύσας [Feridun Ahmed Bey Διδυμοτείχου (1571-72) και το λουτρό Απολλωνίας Βόλβης (1550-1575)].

Ορισμένα χαμάμ έχουν αποκατασταθεί και ενταχθεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα: Τα λουτρά Σουλεϊμάν Ρόδου (1550) και Πάτρας διατηρούν την αρχική τους χρήση, ενώ το Αμπίντ Εφέντη (ή των Αέρηδων) Αθήνας (17ος αιώνας) στεγάζει το Μουσείο και Κέντρο Τεκμηρίωσης με αντικείμενο τη φροντίδα-καθαριότητα και καλλωπισμό του σώματος. Παράλληλα, στους χώρους του οργανώνονται διαλέξεις, καλλιτεχνικά δρώμενα, με χρήση video art και ζωγραφικής, αφηγήσεις παραμυθιών. Το Μπέη Θεσσαλονίκης (1440) και το Τζαρσί (Αγοράς) Μυτιλήνης (19ος αιώνας) χρησιμοποιούνται για την οργάνωση εκθέσεων.

Ακόμα το Γενί Θεσσαλονίκης («Αίγλη») (1500) λειτουργεί ως Κινηματογράφος και αίθουσα εκδηλώσεων, ενώ τμήμα των Παζάρ (ή Γιαχουντί) Χαμάμ Θεσσαλονίκης και της οδού Ραδαμάνθυος Ρεθύμνου (1670) στεγάζουν εστιατόριο. Το λουτρό της οδού Χάληδων Χανίων μετετράπη σε κατάστημα, όπως και τμήμα του Μεγάλου Χαμάμ της Λάρισας. Επίσης, το διπλό λουτρό Αλατά Βέροιας χρησιμοποιείται από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων ως χώρος αποθήκευσης αρχαιολογικών ευρημάτων/εργαστήριο συντήρησης.

Το τελετουργικό

Εμπαιναν στον «θάλαμο της κόλασης» για να διώξουν κάθε ακαθαρσία

Το τελετουργικό ενός χαμάμ μέσα από τα... παιδικά μάτια του στιχουργού Ασημάκη Πανσέληνου στη Λέσβο...

«...Ηταν στη ζωή των ανθρώπων στα μέρη μας υπόθεση με πλατύ κοινωνικοπνευματικό χαρακτήρα, κι είχε πάρει στην πράξη μορφή τελετουργική. Οι κυράδες δίναν εκεί ραντεβού με τις φίλες τους, και ειδοποιούσαν πρωτύτερα τις χαμαμτζούδες να τους κρατήσουν ένα καμαράκι - να πούμε το αποδυτήριο.

Στην ώρα τους προπορευόταν οι παρακόρες, κρατώντας μποξάδες με ασπρόρουχα καθαρά- νταντέλα και κέντημα- και μπουρνούζια και καλαθούνες με φαγητά, μεζελίκια, μπουρέκια, γλυκά να τρέχουν τα σάλια σου. Ακολουθούσαν κατόπι οι κυράδες με τις κόρες τους και τα αγόρια τα πριν από την ήβη, και πιάνανε, καθεμιά, έναν από τους δύο αντικρυστούς καναπέδες που είχε το κάθε καμαρίνι, στρωμένους κιόλας από τις υπηρέτριες.

Κάθε χαμάμ είχε τρεις θαλάμους. Στον πρώτο, το δροσερότερο, έμπαινες για να συνηθίσεις στη ζέστη. Στο δεύτερο που ήταν ζεστός αρκετά, έμπαινες και περίμενες ώσπου να ιδρώσεις. Κι όταν πια έτρεχε ο ιδρώτας από όλο το σώμα σου και από τις βλεφαρίδες, περνούσες στον τρίτο (φωτιά και λόχη) θάλαμο, που ήταν ο τρίτος κύκλος της κόλασης - κανένα παιδί δεν τον ήθελε.

Ξαπλωμένος στα μάρμαρα τα καυτά, πλάι σε μία γούρνα μαρμάρινη, έπρεπε να αφεθείς στα χέρια μιας ειδικής Τουρκάλας χαμαμτζούς, που με ερωτική σχεδόν δεξιοτεχνία σε έτριβε από την κορφή ως τα νύχια, ίσαμε να φύγει από πάνω σου κάθε ακαθαρσία, τα νεκρά κύτταρα από το δέρμα σου κι ένα μέρος από τα ζωντανά, με μορφή μανέστρας.

Επακολουθούσαν τρία σαπουνίσματα στο κεφάλι, από την ίδια Τουρκάλα, στο όνομα της Αγίας Τριάδας κι άλλα τρία στο σώμα, και σε όλο αυτό το διάστημα οξύτατη κοινωνική κριτική της γειτονιάς και του κόσμου, κλάματα από τα παιδιά που καίγαν τα μάτια τους από το σαπούνι και συμμαζωμένες προσπάθειες από τις κοπελούδες, όταν ξέφευγε από τη μέση τους το παραπέτασμα της σεμνότητας, να κρύψουν τις πλαστικές τους διαφορές από τα αρσενικά αδέρφια και γειτονόπουλα».

ΤΑ ΧΡΗΣΤΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

Τα χρηστικά αντικείμενα στο χαμάμ διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που διετίθεντο επί όπου και εκείνα που καθένας έφερνε μαζί του.
Τα είδη του καφετζή, το τάβλι και ο ναργιλές, τα είδη του κουρέα και τα είδη για την περιποίηση του σώματος (αρωματικά έλαια, χέννα και τα γάντια μάλαξης) αποτελούν αντικείμενα απαραίτητα για τις παρεχόμενες υπηρεσίες στο λουτρό.
Στα γυναικεία λουτρά, η διαδικασία περιποίησης του σώματος συνεπάγεται μία ενδεχόμενη προσκομιδή πληθώρας προσωπικών αντικειμένων, είτε αυτά είναι υφάσματα (πετσέτες, ασπρόρουχα) είτε είναι αντικείμενα τουαλέτας (σαπούνια, κτένες, μυρωδικά, χέννα, κάρβουνο), συμπεριλαμβάνοντας το τάσι και τα ξυλοπάπουτσα νάλιν.