Στην πρωτεύουσα διατηρούνται πολλά παραδοσιακά μονώροφα και διώροφα σπίτια, κι ανάμεσα τους πολλά αρχοντικά, πυκνοδομημένα, που δημιουργούν στενά γραφικά σοκάκια, προκαλώντας μας να περιπλανηθούμε σε αυτά. Συναντάμε τη νοσταλγική ατμόσφαιρα της παλαιάς πόλης, το Αυλάκι με τις βρύσες από το καθάριο νερό της πηγής του Παληασκλούπη, ή τον παλιό ανεμόμυλο. Το Δημαρχείο στεγάζεται σε δύο νεοκλασικά κτίρια τα οποία δεσπόζουν του οικισμού. Παλιές και αξιόλογες είναι οι εκκλησίες του Χριστού και του Σταυρού, ενώ ιστορικό ενδιαφέρον έχει και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής που ήταν η παλιά Μητρόπολη του νησιού. Βρίσκεται στο άκρο της συνοικίας και στα όρια του σκαλωτού μονοπατιού που οδηγεί στην κορυφή του λόφου στο Κάστρο. Γύρω από την Αγία Παρασκευή και κάτω από το Κάστρο έχει αναπτυχθεί το παλιό χωριό που επί Τουρκοκρατίας περιελάμβανε και την τουρκική συνοικία με το Κονάκι και τα λουτρά.
Ο Πλάτανος η Αγία Μαρίνα και το Λακκί διαθέτουν τις μεγαλύτερες αγορές του νησιού. Στην πράξη αποτελούν μια όμορφη μικρή φιλόξενη πόλη που έχει πολλά να προσφέρει από σύγχρονα καταστήματα για κάθε είδους αγορές μέχρι τη μαγευτική θέα από το περίφημο Κάστρο. Χτισμένο στην κορυφή του λόφου Πιτύκι, δεσπόζει πάνω από την Αγία Μαρίνα, αγκαλιάζοντας όλη τη γύρω περιοχή με πανοραμική θέα στο απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου.
Στα βορειοανατολικά της Λέρου, στην κορυφή του λόφου Πιτύκι και σε ύψος 200 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, δεσπόζει το κάστρο του νησιού (Κάστρο Παντελίου). Στη δυτική πλευρά του φρουρίου οικοδομήθηκε ο ναός της Παναγιάς, θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο των κατοίκων της Λέρου. Σύμφωνα με την παράδοση, μια εικόνα της Παναγίας εμφανίστηκε από τη θάλασσα στο νησί και εγκαταστάθηκε από θαύμα στο μπαρουτχανέ (πυριτιδαποθήκη) του κάστρου ανάμεσα σε δύο αναμμένες λαμπάδες, παρά τις προσπάθειες του Τούρκου αγά για την απομάκρυνσή της. Προς τιμήν της οικοδομήθηκε ναός στον ίδιο τόπο, ο οποίος πολύ σύντομα έγινε το κύριο προσκύνημα του νησιού και των ναυτικών του. Ο ναός στη σημερινή του θέση, οικοδομήθηκε μετά το 1669. Η αρχική μικρή εκκλησία πρέπει να ανακαινίστηκε και να διευρύνθηκε ως το 1719, έτος κατά το οποίο εγκαινιάστηκε από τον μητροπολίτη Καρπάθου Νεόφυτο Γαιρμάνη. Ο μονόχωρος ναός δέχθηκε πολλές επεμβάσεις και προσθήκες κατά τον 18ο και 19ο αιώνα.
Πολύτιμο κειμήλιο της λατρείας των Λερίων αποτελεί η μικρών διαστάσεων εικόνα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας, που είναι τοποθετημένη σε ξυλόγλυπτο πλαίσιο και φέρει χρυσάργυρη επένδυση, που φιλοτεχνήθηκε περί το 1732. Ο ναός διαθέτει δεσποτικές ξεχωριστής ποιότητας εικόνες, πολλές από τις οποίες, καθώς και διάφορα κειμήλια, εκτίθενται στο Εκκλησιαστικό Σκευοφυλάκιο Βυζαντινής Τέχνης, που οικοδομήθηκε πρόσφατα δίπλα στο ναό και λειτουργεί ως μουσείο.Για όσους αγαπούν τους ρομαντικούς περιπάτους θα ανηφορίσουν από τις γειτονιές του Πλατάνου προς την Αγία Παρασκευή και από εκεί θα ακολουθήσουν το μονοπάτι με τα 500 περίπου σκαλιά. Στο τέλος αυτού του περιπάτου θα αντικρίσουν το Κάστρο, η θέα του οποίου οδηγεί πίσω στο χρόνο. Για τους πιο βιαστικούς και ανυπόμονους υπάρχει ο άνετος αυτοκινητόδρομος.
Στη δυτική πλευρά του βυζαντινού κάστρου δεσπόζει ο ναός της Παναγιάς, ο οποίος διαθέτει χρυσοποίκιλτο τέμπλο και αξιόλογες αγιογραφίες. Επόμενη στάση είναι το Εκκλησιαστικό Μουσείο το οποίο στεγάζεται ακριβώς δίπλα στο ναό σε νέο κτίριο. Θαυμάστε τα σπάνια χειρόγραφα, τα ιερά βιβλία, τις πολύτιμες εικόνες, τα ιερά άμφια και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Τέλος επισκεφθείτε τις μεγάλες υπόγειες αποθήκες και δεξαμενές νερού του κάστρου.
Τέσσερα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από τον Πλάτανο βρίσκεται το Λακκί, το κύριο λιμάνι της Λέρου, κλειστό και ασφαλές, το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου. Διαθέτει σύγχρονες λιμενικές εγκαταστάσεις και δύο μονάδες εξυπηρέτησης σκαφών αναψυχής. Έχει την όψη τεράστιας λίμνης, η οποία αφήνει ένα άνοιγμα μόλις 400 μέτρων στην πλευρά της θάλασσας. Το φυσικό του αυτό χαρακτηριστικό ήταν και ο λόγος που ονομάστηκε Porto Lago (λιμάνι-λίμνη) από τους Ιταλούς και επιλέχθηκε ως ναύσταθμος. Το Λακκί έχει ένα χρώμα εντελώς ξεχωριστό, από το υπόλοιπο νησί, αλλά ασυνήθιστο και εξαιρετικά εντυπωσιακό. Επιβλητικά κτίρια, παρατεταγμένα στην παραλία και χτισμένα με μοντέρνα και λιτή αρχιτεκτονική, με το λεγόμενο Διεθνές Στυλ. Μνημειακά κτίρια, μεγάλοι δρόμοι, δενδροστοιχίες και πάρκα, όλα σχεδιασμένα και κατασκευασμένα από τους Ιταλούς στο Μεσοπόλεμο (από το 1934).
Γενικά η τάση που ακολουθήθηκε για τις κατασκευές ήταν, κατά τους ειδικούς, ένα μείγμα κλασικής νεοφουτουριστικής και ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής που αντανακλούσε την αποικιοκρατική φιλοσοφία «της κυρίαρχης εθνότητας» της εποχής του Μεσοπολέμου στην Ιταλία. Η πόλη σχεδιάστηκε πιθανότατα από τον αρχιτέκτονα Rodolfo Petracco, ενώ οι μελέτες των πιο σημαντικών κτιρίων της, αποδίδονται στον ίδιο και στον αρχιτέκτονα Armando Bernabiti. Είναι ένα από τα τρία μοναδικά οικιστικά σύνολα κτισμένα με το Διεθνές Στυλ (τα άλλα είναι η Saubadia στην Ιταλία και η περιοχή Weissenhof στη Στουτγάρδη).
Στο κέντρο της πόλης δημιουργείται η Αγορά με το χαρακτηριστικό Πύργο- Ρολόι και το κυκλικό περιστύλιο. Τα δημόσια κτίρια για τις υπηρεσίες, που ξεχωρίζουν ακόμη και σήμερα, είναι το Τελωνείο (σήμερα στεγάζει την Αστυνομία), το Νοσοκομείο, το Δημοτικό Σχολείο (1934,36), το κτίριο της Ναυτικής Διοίκησης (1929), το κτίριο που στέγασε το 10ο Σύνταγμα του Πεζικού και ονομαζόταν caserma di Regina (βασιλικός στρατώνας), το ξενοδοχείο Roma στην Αγορά που αργότερα πήρε το όνομα «Λέρος», καθώς και η Καθολική εκκλησία του Αγίου Νικολάου που σήμερα λειτουργεί ως Ορθόδοξη. Οι Λέριοι διατήρησαν κατά το δυνατό τα ιστορικά πλέον αυτά κτίρια, που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον όλων των επισκεπτών του νησιού. ΄Όμως, τα δείγματα της φθοράς είναι πλέον ορατά σε ορισμένα από αυτά….
Και στο Λακκί, όπως και στο Παρθένι, η στρατιωτική δικτατορία δημιούργησε στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων που λειτούργησε σε τμήμα των εγκαταλελειμμένων ιταλικών στρατώνων, και είχαν μετατραπεί σε Βασιλικές Τεχνικές Σχολές (μέχρι το 1960) και Κρατικό Θεραπευτήριο……
Στο Λακκί, επίσης, ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, από τις αξιολογότερες στα Δωδεκάνησα, με υπέροχα ψηφιδωτά του 11ου αιώνα. Επίσης οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνος, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Ζαχαρία που είναι αξιόλογα δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, ανάμεσα στις εκατό συνολικά εκκλησίες του νησιού. Αξιόλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το «μνημείο των Πεσόντων» του ιστορικού αντιτορπιλικού «Β. Όλγα» που βρίσκεται κοντά στο λιμάνι και το πολεμικό μουσείο «ΤΟΥΝΕΛ» στη Μερικιά που πρόσφατα ανακαινίσθηκε και στο οποίο εκτίθενται αντικείμενα του πολέμου στη Λέρο.
Το Λακκί σήμερα διαθέτει μια αρκετά σύγχρονη αγορά, ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια και κέντρα διασκέδασης. Στις ήσυχες και αξιόλογες παραλίες της περιοχής μπορεί ο επισκέπτης να κάνει ανενόχλητος το μπάνιο του. Στο νοτιότερο τμήμα του νησιού, 7 χλμ. από την Αγία Μαρίνα συναντά κανείς ένα μικρό παραθαλάσσιο οικισμό, μπροστά στον οποίο ανοίγεται ο κόλπος του Ξηρόκαμπου με τις μικρές νησίδες, τα Γλαρονήσια, να ασφαλίζουν την είσοδό του κι απέναντι, σε απόσταση ενός ναυτικού μιλίου, απλώνεται η Κάλυμνος.
Τα σπίτια του Ξηρόκαμπου βρίσκονται διάσπαρτα σε μια μικρή κοιλάδα, φυτεμένη με ελιές, κυπαρίσσια, αμυγδαλιές και πολλά λουλούδια. Στο βάθος το τοπίο γίνεται ανηφορικό και στην κορυφή του λόφου, σε ύψος 70μ., βρίσκεται το Παλιόκαστρο ή κάστρο των Λεπίδων, παλαιότερο από το Κάστρο του Παντελίου. Είναι χτισμένο πάνω στα ερείπια αρχαίας ακρόπολης, η οποία χρονολογείται από το 2.500 π.Χ. και άκμασε τον 4ο π.Χ. αιώνα. Σήμερα βρίσκονται ερείπια των τειχών της , αλλά και λείψανα μεγάλου παλαιοχριστιανικού ναού (βασιλικής).
Ανάμεσα στα ερείπια στέκει γραφικό το εκκλησάκι της Παναγίας. Κοντά στον οικισμό του Ξηρόκαμπου βρίσκεται το γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας της Καβουράδαινας, που θεωρείται από τα ομορφότερα του νησιού. Είναι χτισμένο πάνω στα βράχια της ακτής, σε θέση όπου κατά την παράδοση, ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια, βρήκε μέσα σε σχισμή την εικόνα της Παναγίας.
Στον Ξηρόκαμπο μπορείτε να βρείτε τουριστικά καταλύματα και κέντρα εστίασης καθώς και κέντρα διασκέδασης. Στην αμμουδερή παραλία του Ξηρόκαμπου μπορείτε να απολαύσετε το κολύμπι σε πεντακάθαρα νερά. Στους τολμηρούς δίνεται η δυνατότητα ελεύθερης κατάδυσης ή και με φιάλες. Στην περιοχή λειτουργεί σχολή εκπαίδευσης αυτοδυτών.
Στα ανατολικά του νησιού, κάτω από τον Πλάτανο, βρίσκεται το Παντέλι. Το μικρό αυτό γραφικό ψαροχώρι, με το γνήσιο νησιώτικο χαρακτήρα του τείνει να ενωθεί με τον Πλάτανο. Τα παλιά παραδοσιακά σπίτια του μαζί με τις βάρκες και τα καΐκια των ψαράδων συμπληρώνουν την ειδυλλιακή εικόνα με φόντο το απέραντο μπλε της θάλασσας. Το Παντέλι σήμερα έχει εξελιχθεί σε ένα κοσμοπολίτικο ήσυχο κέντρο με τα γιωτ και τις θαλαμηγούς που δένουν στην προβλήτα δίπλα στα ψαροκάικα, με τα εστιατόρια, τις καφετέριες και τα μπαράκια.
Ένα παράθυρο με θέα, μια απόμακρη σπάνια ομορφιά του νησιού. Αμμουδιές ανάμεσα σε βράχια, πεντακάθαρες ακρογιαλιές για κολύμπι και ψάρεμα, μονοπάτια για ήσυχους περιπάτους σε συνδυασμό με απομεινάρια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου στο ύψωμα της Βίγλας, συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο. Αυτό το τοπίο είναι τα Βουρλίδια.
Δίπλα στο Παντέλι, ένας ανοιχτός όρμος, ο Βρομόλιθος με μεγάλη αμμουδερή και σε μερικά σημεία βοτσαλωτή παραλία. Μικρά, φιλόξενα ξενοδοχεία, και ενοικιαζόμενα δωμάτια, ψαροταβέρνες με εκλεκτούς μεζέδες δίπλα στη θάλασσα, εξασφαλίζουν μια ευχάριστη και ήσυχη διαμονή. Απέναντι βρίσκεται το νησάκι της Αγίας Κυριακής με το εκκλησάκι στην κορυφή του.
Το Κριθώνι, ανάμεσα στα ’λιντα και την Αγία Μαρίνα, απλώνεται από τη θάλασσα ως ψηλά στο λόφο. Καταπράσινο, με όμορφα σπίτια, πολλά εκκλησάκια, παλιές Λέρικες κατοικίες, πολυτελή ξενοδοχεία και φιλόξενα ενοικιαζόμενα δωμάτια, κέντρα διασκέδασης, εστιατόρια ακόμα και πισίνες.
Το «Πατριαρχείο», ένα παλιό νεοκλασικό αρχοντικό, έχει στην αυλή του τη μικρή εκκλησία του Αγίου Σωφρονίου. Εδώ φιλοξενείτο κατά καιρούς ο Πατριάρχης Αλεξάνδρειας Σωφρόνιος.
Τα ’Aλιντα βρίσκονται στο κέντρο του όρμου της Αγίας Μαρίνας (όρμος Αλίντων) και αποτελούν σήμερα την πιο εξελιγμένη τουριστική περιοχή του νησιού με τις περισσότερες σύγχρονες τουριστικές μονάδες. Το τοπίο είναι κατάφυτο από πεύκα και ελιές, με μια μεγάλη αμμουδερή παραλία και κρυστάλλινη θάλασσα.
Ο Πύργος Μπελένη, ένα κομψό αρχοντικό αναπαλαιωμένο με ιδιαίτερη φροντίδα, φιλοξενεί το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο με βιβλιοθήκη, μουσείο Τύπου καθώς και αίθουσα ζωγραφικής στην αυλή του οποίου οργανώνονται μεγάλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Σημαντικός από ιστορική σκοπιά είναι ο Δημοτικός Ξενώνας, το πρώτο ξενοδοχείο του νησιού, στο προαύλιο του οποίου βρέθηκε το Ιερό της Παλαιοχριστιανικής εκκλησίας της Παναγίας Γαλατιανής, με σπάνιας τέχνης ψηφιδωτά. Στη γύρω περιοχή βρίσκονται πολλές εκκλησίες με μεγαλύτερη τη βασιλική των Αγίων Σαράντα. Πολύ κοντά στα ’λιντα υπάρχει ο Κρυφός, μια μικρή ειδυλλιακή αμμουδιά κρυμμένη ανάμεσα στα βράχια που είναι προσιτή μόνο με βάρκα. Μέσα από το βυθό της αναβλύζει πηγή με παγωμένο νερό. Πάνω από τον Κρυφό υψώνεται το Κλειδί, το υψηλότερο σημείο της Λέρου. Τα γαλάζια νερά στον κόλπο των Αλίντων προσφέρονται για κάθε είδους θαλάσσια σπορ.
Στο βορειότερο άκρο της Λέρου είναι το Παρθένι και ο ομώνυμος κόλπος του με το νησάκι Αρχάγγελος στην είσοδό του. Το μικρό ψαροχώρι απλώνεται σαν ζωγραφιά, ανάμεσα σε μια εύφορη κοιλάδα και στη θάλασσα. Στο Παρθένι βρίσκεται το αεροδρόμιο. Τόπος ιστορικός, γνωστός από την αρχαιότητα. Εδώ λέγεται ότι υπήρχε το ιερό της Παρθένου Ιοκαλλίδος (της ΄Αρτεμης) και από εκεί πήρε και το Παρθένι το σημερινό του όνομα. Στον αρχαιολογικό χώρο του Παρθενίου υπάρχουν τα ερείπια προϊστορικού συνοικισμού του 3800 π.Χ., πρόσφατα δε ανακαλύφθηκαν ερείπια ναού που ανήκουν στην Ελληνιστική περίοδο.